Судлаач Б.Дуламзаяа, Д.Мядаг нар Монгол Улсад боловсрол, орлоготой яаж хамаарч байна вэ? Мөн  эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллах эсвэл ажиллахгүй өөр ажил хийх  нь орлогод яаж нөлөөлж байна вэ гэдгийг судалсан байна. Судалгаанаас үзэхэд суралцсан жил нэгээр нэмэгдэхэд цалин 10 хувиар өсдөг гэсэн тун сонирхолтой дүгнэлт гарсан байна. Тус судалгааны үнэлгээгээр нийт бакалаврын боловсролтой хүнийг нас чацуу бүрэн дунд боловсролтой хүнтэй харьцуулахад 41 хувиар өндөр цалин авч байсан байна. 

 Тухайлбал, дээд боловсролын өгөөж 23-30 насанд 30 хувь, 31-40 насны ангилалд 40 хувь, 41-54 насны ангилалд 54 хувь  байжээ. Түүнчлэн боловсролын өгөөж хүйс болон хаана ажиллаж байгаа байршлаас хамааран ихээхэн ялгаатай байна.Өндөр боловсролтой хүмүүс хөдөөгөөс хот руу шилжиж байгаа нь нийгэм дэх цалингийн зөрүү, орлогын тэгш бус байдлыг даамжруулж байна хэмээн судлаач дүгнэжээ.

2010-2022 онд нийт ажиллагчдын 46.9 хувь нь мэргэжлээрээ ажилладаг, 22.3 хувь нь эзэмшсэн мэргэжлээсээ өөр мэргэжлээр ажилладаг, 30.8 хувь нь мэргэжил эзэмшээгүй ч өөр ажил хийж байв. Сүүлийн 13 жилд энэ байдал буюу боловсролын хөндлөн зөрүү нэмэгдэж байгаа нь мэргэжил сонголтон дээр удаан хугацаанд нухацтай бодож, шийдвэрээ гаргах нь цаг хугацаа бас мөнгөө хэмнэх болно гэдгийг зөвлөж байна. 

Тухайлбал, 2010 онд нийт ажиллагчдын 55.3 хувь нь мэргэжлээрээ ажиллаж, 44.7 хувь нь мэргэжлийн зөрүүтэй байсан бол 2022 оны байдлаар 37.8 хувь нь мэргэжлээрээ ажиллаж, 63.2 хувь нь мэргэжлийн зөрүүтэй болжээ. Эндээс жил ирэх тусам сурсан эзэмшсэн мэргэжлээсээ өөр ажил хийх нь илүүтэй болж байна гэсэн үг. 

Хүйсээр авч үзвэл нийт эмэгтэй ажиллагсдын 45.5 хувь, эрэгтэй ажиллагчдын 48.2 хувь нь мэргэжлээрээ ажилладаг гэсэн дундаж дүн улсын хэмжээнд гарчээ. Үүнээс харахад эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдээс илүү мэргэжлээрээ ажиллаж байна.

Мөн мэргэжлийн зөрүүтэй ажиллагсад (эзэмшсэн мэргэжлээсээ өөр мэргэжлээр ажилладаг, эсвэл мэргэжил эзэмшээгүй хүмүүс) эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажилладаг хүмүүстэй харьцуулахад 10 гаруй хувиар бага хөдөлмөрийн орлого олдог байна.

Судалгааны ажлын үр дүн дээр үндэслэн: манай хөдөлмөрийн зах зээл дээр боловсролын өгөөж эерэг боловч боловсролын босоо болон хөндлөн зөрүү аль аль нь хөдөлмөрийн орлогод сөргөөр нөлөөлж байгаа нь хөдөлмөрийн зах зээл дээр нөөцийн хуваарилалтын үр ашгийг дээшлүүлэх хэрэгцээ байгааг илтгэж байна.

Хоёрдугаар, Боловсролын зөрүү нь хүйс болон хаана амьдарч , ажиллаж байгаатай хамааралтай байна. Энэ дүгнэлтийг илүү ойлгомжтой болгохын тулд нэг жишээ авахад, нөхрөө дагаад хөдөө амьдрах сонголт хийсэн бүсгүйчүүд эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллаж чадахгүй, энэ хэрээр орлого нь ч буурч байна.  Харин эрэгтэй ажиллагсдын хувьд боловсролын босоо зөрүү хөдөлмөрийн орлогод илүү сөрөг нөлөөтэй байгаа тул боловсролын дутагдалтай эрэгтэй ажилтнуудын суурь боловсролыг дээшлүүлэхэд анхаарах нь зүйтэй байна.

Түүнчлэн, ажил олгогч эсвэл тухайн хүн өөрөө мэргэжил болон ур чадвар олгох сургалтад байнга хамрагдах нь хөдөлмөрийн орлогод эерэг нөлөөтэй гэдэг нь давтамжтай хийсэн судалгааны үр дүнд тодорхой болжээ. Ингэснээр орлого нь дагаад өсч байна. Энэ бүхнийг нэгтгээд үзвэл, та хэдий чинээ нарийн ур чадвар шаардах мэргэжил эзэмшинэ, төдий чинээ өндөр орлоготой, чинээлэг амьдрах болно. Мөн байнга ярихад хатуу ч боловсрол өндөр орлогын гол суурь гэж товч дүгнэж болно.